Генадзь Іванавіч Цітовіч (7 жніўня 1910 – 20 чэрвеня 1986)

Творчая дзейнасць народнага артыста Савецкага Саюза, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі рэспублікі Генадзя Іванавіча Цітовіча - адна з самых яркіх старонак фальклорна-музычнага жыцця Беларусі. Яго ведаюць як заснавальніка найстарэйшага, самабытнага хору вёскі Вялікае Падлессе, арганізатара і мастацкага кіраўніка Дзяржаўнага акадэмічнага народнага хору БССР, фалькларыста-даследчыка, аўтара вядомых прац па актуальных праблемах фалькларыстыкі, а таксама аўтара-складальніка анталогій і зборнікаў уласных запісаў.

Генадзь Іванавіч Цітовіч быў чалавекам, закаханым у мастацтва свайго народа. Само жыццё, складанае і нялёгкае, як бы адліло, выкавала гэтага няўрымслівага шукальніка, вучонага, тонкага, пранікнёнага мастака.

Як жа пачынаў ён свой шлях у мастацтве, што зрабіла яго такім, якім яго ведалі і кахалі? Калі пачала вызначацца яго любоў да музыкі? Магчыма, зарадзілася яна доўгімі зімовымі вечарамі, калі ў сям'і выконвалі цудоўныя народныя песні, вялікім знаўцам і аматарам якіх была яго бабуля. А магчыма, узнікла яна ў гады заняткаў у Віленскай семінарыі на рэпетыцыях хору. Але хутчэй за ўсё «вінаваты» ў гэтым быў Рыгор Раманавіч Шырма і яго Віленскі гімназічны хор, нязменным удзельнікам якога на працягу некалькіх гадоў быў Генадзь Цітовіч. Ён і раней любіў і ведаў мноства беларускіх народных песен, а пасля знаёмства з Шырмай, яго лекцыямі пра літаратуру і народную музыку гэтае каханне стала больш моцным, свядомым і мэтанакіраваным.

Скончыўшы Віленскую семінарыю, Генадзь Цітовіч не стаў працягваць заняткі ў духоўнай акадэміі (перспектыва стаць святаром не прываблівала яго), а, нягледзячы на шматлікія перашкоды і цяжкасці, паступае на прыродазнаўча-матэматычны факультэт Віленскага ўніверсітэта. Аднак цікавасць да музыкі не згасала. Ён удзельнічае ў выступах арганізаванага ім вакальнага квартэта, стварае для яго апрацоўкі народных песен.

А яшчэ праз некаторы час Генадзь Цітовіч становіцца кіраўніком універсітэцкага хору. Калектыў прымаў актыўны ўдзел у канцэртах студэнцкага клуба, і менавіта тут малады хормайстар пазнаёміўся з прафесарам кансерваторыі Тадэвушам Шэлігаўскім. Закаханы ў сваю справу, здольны хутка разабрацца ў людзях, ён адразу ж убачыў у Генадзі Цітовічы будучага музыку і настойліва параіў яму паступаць у кансерваторыю. Так студэнт-біёлаг, не пакідаючы заняткаў ва ўніверсітэце, становіцца адначасова і студэнтам кансерваторыі.

Запісамі беларускіх народных песен юнак захапляўся даўно. З гэтай мэтай ён здзейсніў шэраг займальных фальклорных экспедыцый па навакольных сёлах і вёсках, а калі рэпертуар родных мясцін быў вычарпаны, ён робіць фальклорныя падарожжы на Віцебшчыну па рацэ Дзясне. Такім чынам, да свайго паступлення ў кансерваторыю Генадзь меў ужо значную колькасць сабранага матэрыялу, аснову якога складалі беларускія народныя песні. Але ён не толькі збірае, калекцыянуе іх, але і глыбока вывучае. Яго цікавяць прынцыпы пабудовы той ці іншай песні, інтанацыйны і рытмічны склад, характэрныя асаблівасці каляндарна-абрадавых, любоўных, баладных, бытавых, рэкруцкіх, гульнявых і многіх іншых песенных жанраў.

Усё гэта дало магчымасць маладому этнографу ўжо на другім курсе кансерваторыі прачытаць даклад, а затым і надрукаваць артыкул "Беларускія валачобныя песні". Праз год, у верасні 1936 года, у кракаўскім штотыднёвіку «Кур'ер літаратурна-навуковы» з'яўляецца артыкул «Беларуская народная музыка», які выклікаў даволі шырокі рэзананс, бо быў прысвечаны малавядомай галіне этнаграфіі і знаёміў чытачоў з архітэконікай беларускіх народных песен.

Г. Цітовіч працягвае свае фальклорныя экспедыцыі, увесь час пашыраючы іх геаграфію. Ён аб'ездзіў усю Заходнюю Беларусь, пабываў у самых глухіх вёсачках і хутарах. Дзе толькі не сустракалі фалькларыста! Заўсёды па-сяброўску настроены, вясёлы і дасціпны, ён быў жаданым госцем у любым доме, з ім заўсёды ахвотна дзяліліся сваім мастацтвам майстры народных спеваў. Пераходзячы з адной вёскі ў іншую, ён бачыў і тое, як беларускі народ імкнуўся захаваць свае звычаі, мову, песні. З вялікай любоўю, як самую запаветную каштоўнасць, збіраў і запісваў Цітовіч песні, створаныя насельніцтвам Заходняй Беларусі.

У сваёй этнаграфічнай дзейнасці Генадзь Цітовіч не абмяжоўваўся зборам толькі беларускага фальклору. Яго цікавілі праблемы ўзаемнага ўзбагачэння музычных культур розных народаў. Так, вывучаючы балгарскія народныя песні, ён прыйшоў да высновы, што ў іх пабудове ёсць шмат супольнага з беларускай песняй. Не выклікалі ніякага сумневу і ўзаемасувязі беларускага фальклору з рускім, украінскім, польскім і літоўскім. Пазней свае назіранні і даследаванні аб узаемаўплыве розных культур знайшлі адлюстраванне ў артыкулах "Рэвалюцыйная народная творчасць Заходняй Беларусі (1919-1939)", "Да пытання аб узаемасувязях беларусаў і літоўцаў у галіне песеннага фальклору", "Украінска-беларускія сувязі ў народнай музыцы».

У 1939 годзе пасля ўз'яднання тэрыторыі Беларусі запісы этнографа набылі значную музычна-практычную каштоўнасць. Да іх звяртаюцца кампазітары, кіраўнікі музычных калектываў мастацкай самадзейнасці, іх уключаюць у свой рэпертуар вядомыя выканаўцы. Закаханы ў народныя харавыя спевы, Генадзь Цітовіч кансультуе многія самадзейныя хоры, сумяшчаючы гэтую працу з дзейнасцю адказнага рэдактара музычных перадач Баранавіцкага абласнога радыёкамітэта.

Неяк ён пачуў па радыё выступленне хору імя Пятніцкага і пачаў марыць аб стварэнні беларускага народнага хору. Рэдактарская камандзіроўка прывяла яго ў вёску Вялікае Падлессе. Там ён праслухаў невялікі мясцовы хор, які спяваў у чыста народнай манеры. Генадзь Цітовіч зразумеў, што перад ім сапраўдная крыніца народнага мастацтва і што менавіта тут яе чакае цікавая творчая праца. З тых нор і пачалося цеснае і сталае супрацоўніцтва з гэтым калектывам, які служыў для яго своеасаблівай лабараторыяй народнай творчасці.

У 1940 хор прыняў удзел у абласным аглядзе мастацкай самадзейнасці і заваяваў першае месца. Высокі мастацкі ўзровень выканання пацвердзіўся і на рэспубліканскім аглядзе. Калектыў Падлескага хору выдзяляецца для ўдзелу ў Першай дэкадзе беларускага мастацтва ў Маскве, дзе ён выступае з вялікім поспехам.

Паездка ў Маскву прынесла Генадзю Цітовічу ўпэўненасць у тым, што ён знаходзіцца на правільным шляху, займаецца справай, якой не шкада прысвяціць усё жыццё. Але праз год пачалася Вялікая Айчынная вайна і толькі пасля яе заканчэння Генадзь Іванавіч Цітовіч аднаўляе творчае аблічча калектыву, рыхтуе новыя канцэртныя праграмы. У 1945 годзе калектыў удзельнічае ў абласным і рэспубліканскім аглядах мастацкай самадзейнасці і заваёўвае права зноў дэманстраваць сваё мастацтва ў Маскве.

Вядомы савецкі кампазітар М. Коваль у газеце "Савецкае мастацтва" 7 верасня 1945 года пісаў аб выступленні хору вёскі Вялікае Падлессе: "...жанчыны заспявалі лірычную песню "Ой рэчанька, рэчанька". Незвычайнай прыгажосці песню яны спявалі ціха, як бы баючыся расплюхаць яе цудоўную мелодыю, спявалі з той артыстычнасцю, якая хвалюе і выклікае слёзы замілавання. Таленавіты кіраўнік хору Г.Цітовіч даказаў, на які мастацкі ўзровень можна ўзняць калгасны хор».

А вось што пісаў у газеце «Праўда» 8 верасня 1945 года знакаміты савецкі хормайстар А.В.Свешнікаў: «Асаблівай увагі заслугоўвае хор беларускай народнай песні вёскі Вялікае Падлессе Баранавіцкай вобласці (кіраўнік Г.Цітовіч). Гэты хор уяўляе сабой сапраўдны пэрл народнага мастацтва. Выкананне хору поўна невытлумачальнай чароўнасці і цеплыні. Выканальніцкая тэхніка хору вельмі высокая, у яго - ідэальная інтанацыя, выключна выразная нюансіроўка».

Адначасова Г.І.Цітовіч аднаўляе свае фальклорныя экспедыцыі. У яго нотных сшытках з'яўляюцца новыя запісы народных песен. Былі сярод іх і старыя, традыцыйныя песні і створаныя зусім нядаўна. У 1945 годзе ён пачуў у Плешчаніцах песню “Наш край” на значна перапрацаваны і скарочаны тэкст К. Буйлы. Пазней, у харавой апрацоўцы А. Багатырова, гэтая песня стала шырока вядомай і шырока выкананай як прафесійнымі, так і самадзейнымі калектывамі. У тым жа годзе Генадзь Іванавіч запісаў у Бягомлі "Песню пра Заслонава", а ў вёсцы Юравічы Калінкавіцкага раёна - песню, якая адразу ж набыла вялікую папулярнасць. Гэта — бадзёрая, аптымістычная «Узышоў светаў месячык». У Лунінецкім раёне ён запісаў «Піскую патызанскую», а вёскі Казловічы і Цімкавічы падарылі яму прыпеўкі «Пра калгаснае жыццё» і «Пра партызан». Так за кароткі тэрмін у фалькларыста назапасіўся багаты матэрыял, які ён абагульніў у сваім навуковым дакладзе "Беларуская музычная практыка сёння".

Г.І.Цітовіч – не толькі прызнаны аўтарытэт у галіне этнаграфіі. Ён таксама і нястомны, палымяны прапагандыст беларускай культуры і патрабавальны мастак. У 1952 годзе ён робіцца мастацкім кіраўніком арганізаванага ім Дзяржаўнага акадэмічнага хору БССР. Арганізацыя новага музычнага калектыва была звязана з вялікімі цяжкасцямі. Самабытнасць творчага аблічча беларускага народнага хору патрабавала ўважлівага дыферэнцыраванага адбору выканаўцаў пры камплектаванні груп будучага калектыву: харавой, танцавальнай, аркестравай, а таксама карпатлівай работы па фарміраванні яго рэпертуару, аснову якога, паводле пераканання Генадзя Іванавіча, павінна была складаць народная.

Паколькі апрацовак нацыянальных песен для беларускага народнага хору з яго спецыфічным гучаннем і патрабаваннямі да харавой аранжыроўкі было мала, Генадзь Іванавіч пачынае стварэнне канцэртных апрацовак для свайго калектыву. Так з'яўляюцца знакамітыя "Рэчанька", "Ой, рана на Івана" і іншыя.

Харавыя апрацоўкі Г. Цітовіча каштоўныя перш за ўсё тым, што ён ажыццяўляе ў іх прыёмы імправізацыйнага народнага мнагалосся, натуральна-ладавой гармоніі і іншыя асаблівасці народнага музіцыравання. Г. Цітовіч не абмяжоўваўся толькі апрацоўкамі беларускіх нацыянальных песен. На яго творчым рахунку апрацоўкі рускіх, украінскіх народных песен. Вялікую дапамогу аказвае ён і самадзейным кампазітарам, ствараючы харавыя апрацоўкі іх песен, сярод якіх “Наш Нёман”, “Пайду Ясю мілы” П. Шаўко, “Нездароўіцца” П. Касача ды іншыя. У рэпертуары народнага хору ёсць і арыгінальныя творы Генадзя Іванавіча, напісаныя ў народным стылі: "Як той Зосі давялося", "Калгасны вальс", "Беларусь мая" і іншыя.

Упершыню народны хор выступіў перад шырокай аўдыторыяй у дні святкавання 35-й гадавіны Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі. А неўзабаве ў Акруговым Доме афіцэраў адбыліся канцэрты калектыва са спецыяльнай вялікай праграмай у двух аддзяленнях.

Музычная грамадскасць, беларускія кампазітары, крытыка аднадушна адзначылі, што калектыў спявае чыста, гучна, мае своеасаблівую выканальніцкую манеру. Так народны хор атрымаў пуцёўку ў жыццё, пачалася яго актыўная творчая дзейнасць: гастрольныя паездкі па Беларусі і іншых рэспубліках, выступленні на шматлюдных святах песні, аглядах, конкурсах, па радыё, шматлікія шэфскія канцэрты.

Але самай значнай падзеяй у творчым жыцці зусім яшчэ маладога калектыву быў удзел у канцэртах Другой дэкады беларускага мастацтва і літаратуры ў Маскве (1955). Аб мастацкім узроўні дэкадных канцэртаў Дзяржаўнага народнага хору Беларускай ССР красамоўна гаварылі шматлікія рэцэнзіі ў цэнтральным друку, якія аднадушна адзначылі чысціню інтанацыі, цудоўнае выкананне класічных узораў беларускай народнай песні, маляўнічы паказ народных танцаў. Так, газета “Правда” 21 лютага 1955 года ў нарысе “Спевакі, музыканты, танцоры Беларусі” пісала: “У Беларусі шырока развіта харавая самадзейнасць. З самадзейнасці выйшаў і створаны ў 1952 годзе Беларускі дзяржаўны народны хор пад мастацкім кіраўніцтвам Г.Цітовіча. Харавая, танцавальная і аркестравая групы, якія складаюць у цэлым народны хор, укамплектаваны моладдзю - удзельнікамі мастацкай самадзейнасці Магілёўшчыны, Палесся, Гомельшчыны і іншых раёнаў рэспублікі. Моладзь прынесла з сабой шмат бадзёрасці і запалу. У той жа час колькі народнай мудрасці ўкладзена ў выкананне простых, даходлівых песен беларускага народа! Слухаеш цудоўныя лірычныя, жартоўныя песні ў выкананні жаночага хору і мімаволі забываеш, што гучаць яны са сцэны, - здаецца, што спяваюць іх дзяўчыны дзесьці ў полі... Мастацтва гэтага калектыва сапраўды народнае. Вялікая заслуга ў гэтым – Г. Цітовіча, вядомага беларускага этнографа і музыказнаўцы...»

А вось што пісаў аб выканальніцкай манеры народнага хору кампазітар М. Коваль у газеце «Савецкая культура» 20 лютага 1955 года: «Ужо ў самым пачатку творчага шляху калектыва намецілася яго характэрная манера выканання, якая ўзыходзіць да беларускай песеннасці, - светлае лірычнае гучанне, мяккасць сэнсавай трактоўкі без эмацыйнага «націску», без рэзкіх кантрастаў. Праграма дэкаднага канцэрту паказала ўзрослае майстэрства гэтага хору...»

У 1968 годзе Генадзю Іванавічу Цітовічу за высокае выканальніцкае майстэрства кіруемага ім хору, а таксама актыўную музычна-асветніцкую дзейнасць было прысвоена высокае званне "Народны артыст Савецкага Саюза".

Інтэнсіўная канцэртная дзейнасць, а таксама высокі ўзровень мастацкага выканання, стымулююць стварэнне новых рэпертуарных твораў беларускіх кампазітараў для гэтага калектыву. Ён з'яўляецца першым выканаўцам і інтэрпрэтатарам многіх песен У. Алоўнікава, І. Кузняцова, Ю. Семяняка і іншых кампазітараў.

Цяжка пераацаніць тое дабратворнае ўздзеянне, якое аказвае народны хор на развіццё музычнай культуры нашай рэспублікі і асабліва на развіццё самадзейнага мастацтва. Дзякуючы адкрытым канцэртам, перадачам па радыё і тэлебачанні, запісам калектыў набыў незвычайна шырокую аўдыторыю слухачоў. І не толькі слухачоў, але і ўдзельнікаў самадзейных народных хораў, якія пераймаюць у сваіх калег-прафесіяналаў стыль выканання, багаты рэпертуар, які складаецца з найлепшых узораў традыцыйных і сучасных народных песен і танцаў, твораў беларускіх кампазітараў.

З 1974 года, пасля перадачы абавязкаў мастацкага кіраўніка Дзяржаўнага народнага хору БССР таленавітаму хормайстру М. П. Дрынеўскаму, Г.І. Цітовіч шмат часу ўдзяляе культурна-асветніцкай, навукова-даследчай рабоце: прымае ўдзел у пленумах і з'ездах Саюза кампазітараў, міжнародных сімпозіумах і канферэнцыях па фальклоры, кіруе семінарамі самадзейных кампазітараў, кансультуе навуковыя работы маладых музыказнаўцаў. Ён шмат працуе на радыё, тэлебачанні: стварае некалькі цыклаў канцэртаў-нарысаў пад агульнай назвай "Беларуская народная музыка".

За гады сваёй фальклорна-збіральніцкай дзейнасці Г.І.Цітовіч запісаў больш за тры тысячы лепшых узораў народнага му. зычнай творчасці і мог бы скласці «Анталогію» выключна з іх. Аднак ён вывучыў больш за пяць тысяч надрукаваных фальклорных запісаў і звыш трох тысяч — з рукапісных калекцый беларускіх этнографаў, выбраўшы з гэтай вялізнай колькасці матэрыялу самае каштоўнае ў мастацкіх адносінах. Асноўным крытэрыем пры складанні "Анталогіі" былі мастацкія якасці не толькі напеву, але і паэтычнага тэксту песен, імкненне як мага паўней раскрыць усю разнастайнасць вядомых жанраў музычнага фальклору, паказаць песні з усіх куткоў Беларусі. Нотны матэрыял "Анталогіі" складае два раздзелы: "Песні дасавецкага перыяду" і "Песні савецкай эпохі".

У прадмове прасочваецца і тэарэтычна абгрунтоўваецца паслядоўнасць працэсаў развіцця народнага музычнага мастацтва, паступовасць пераходу ад старой традыцыйнай да сучаснай народнай песні, пашырэнне яе дыяпазону, рытмічная і меладычная эвалюцыя.

У каментарах да «Анталогіі» аўтар не толькі класіфікуе матэрыял па раздзелах і расказвае, калі, кім, дзе і ад каго запісана тая ці іншая песня, але і паказвае яе варыянты, у якіх зборніках яна друкавалася раней, якімі кампазітарамі і ў якіх творах была выкарыстана ў якасці меладычнага матэрыялу. Безумоўна, што гэты раздзел кнігі незвычайна карысны і патрэбны музыказнаўцам, даследчыкам гісторыі беларускай нацыянальнай музыкі.

Як вучонага-фалькларыста, Г. Цітовіча цікавяць праблемы развіцця народнага харавога шматгалосся. Гэтай тэме былі прысвечаны працы «Пра двухгалосныя спевы», зборнік песен Падлескага хору «Беларускія двухгалосныя песні», зборнік «Песні шчасця», дзе сабраны двух-, трохгалосныя песні савецкага часу.

Найважнейшым укладам у развіццё нацыянальнай музычнай культуры з'яўляецца кніга Г.Цітовіча "Аб беларускім песенным фальклоры", у якой найбольш поўна адлюстроўваецца накіраванасць навуковай і практычнай дзейнасці аўтара. Круг праблем, ахопленых у артыкулах гэтай кнігі, шырокі і разнапланаў. У той жа час для іх характэрна арганічнае ўнутранае адзінства, што абумоўлена і самім падыходам даследчыка да матэрыялу і сістэмным раскрыццём тэматыкі. У нарысах ясна выяўляюцца і творчыя рысы аўтара: велізарнае каханне да беларускага фальклору і выдатнае веданне яго, шырыня, заможнасць навуковых высноў. Па сцвярджэнні этна-музыказнаўцы 3. Я. Мажэйка, кнігу па праве можна лічыць «энцыклапедыяй беларускай народнай музыкі».

Г.І.Цітовічу належыць таксама прыярытэт у галіне даследавання народнай музычнай творчасці, у якім знайшлі яркае адлюстраванне сацыяльнае і культурнае жыццё беларускага народа. Ён - аўтар нарысаў, артыкулаў, для якіх характэрны глыбокі сацыяльны аналіз, смелыя абагульненні, заснаваныя на грунтоўным веданні фактычнага матэрыялу.

У 1978 годзе за стварэнне "Анталогіі беларускай народнай песні" і кнігі "Аб беларускім песенным фальклоры" Г. І. Цітовічу была прысуджана Дзяржаўная прэмія БССР.

Творчыя поспехі Г.І.Цітовіча ў значнай ступені абумоўлены яго эрудыцыяй, глыбокім і ўсебаковым веданнем жыцця народа, шчырым, сардэчным сяброўствам са стваральнікамі і выканаўцамі народнай музыкі. Лепшым адпачынкам лічыць ён паездкі ў самадзейныя народныя хоры, часта бывае ў Азяршчыне, Карэлічах, Марчы і іншых вёсках. Але часцей за ўсё бывае ён у Вялікім Падлессі.

Шмат гадоў прайшло з таго часу, як таленавіты мастацкі кіраўнік стварыў Падлескі народны хор і ўзняў яго пеўчую культуру да ўзроўню высокага мастацтва. Увосень 1979 гады ў калгасным клубе ўрачыста адзначылі 40-годдзе Падлескага народнага хору. Г.І.Цітовіч правёў падрыхтоўку да юбілею і зноў харысты пад яго кіраўніцтвам выконвалі песню пра сваю родную вёску:

«Між палёў шырокіх

На краі Палесся

У садах расцвітае

Вёска Падлессе...»

А 16 лютага 1980 года на агульным сходзе калгаснікаў Падлескага калгаса імя Леніна аднагалосна была прынята пастанова "Аб прысваенні ганаровага звання "Заслужаны калгаснік" Генадзю Іванавічу Цітовічу за шматгадовую і актыўную працу ў калгаснай вытворчасці". Так ён першым сярод беларускіх музыкаў атрымаў гэтае званне і ганарыўся ім.